Halil Brahaj
Latinët, kur kishin të bënin me njerëz të cilët pranonin vetëm tezën e tyre dhe çdo gjë të re që zbulohej nga të tjerët e hidhnin poshtë, thonin: “Domnat qoud non intelligit” apo në shqip “e dënoj me që nuk e kuptoj”. Por për ata që dyshonin në tezat e reja dhe nuk argumentonin, latinët thonin “in dubio abstine” apo “kur dyshon, shmangu”.
Gjuhën e paraardhësve tonë mund ta zbulojmë me ndihmën e dokumenteve epigrafike që gjenden nëpër muzetë e Shqipërisë, Greqisë, Italisë e të tjerë. Shumë prej tyre kuptohen përmes shqipes.
Gjuha është arkivi më i rëndësishëm i kulturës dhe i historisë së një populli. Mbishkrimet e gdhendura në gurë na dëshmojnë se në lashtësi në Mesdhe dhe në mbarë Evropën flitej një gjuhë e përbashkët, gjuha e pellazgëve, të cilët Homeri i quante “hyjnor”. Dijetarët e lashtësisë na argumentojnë se kur erdhën helenët në Mesdhe (shekulli XII para Krishtit), këtu gjetën pellazgët, të cilët flisnin një gjuhë krejtësisht të pa njohur për helenët. Dijetari romak Seneka është njëri prej dijetarëve të këtij mendimi.
Pellazgët Hyjnor apo “Popujt e Detit” vendbanimin e tyre e quajtën Iliri, vend i lirë.
Kur helenët u ngulitën në Gadishullin Ilirik, etruskët dhe mesapët, fise ilire këto, u dyndën në Italinë e veriut, dhe se krahina e tyre në Itali quhet Toskana, ndërsa banorët quhen tosk, siç quhen edhe sot banorët e Shqipërisë së Jugut.
Ja disa argumente të autorëve antikë për vazhdimësinë pellazgo-iliro-etrusko-shqiptare:
1. Homeri (shekulli IX deri VIII para Krishtit), në veprën “Odisea” shkruan se Kreta ose Kandia, në kohë të lashta banohej nga fise të ndryshme të pellazgëve, por fisi ma i madhi ishte ai i dorëve. Sipas Homerit, dorët ishin pellazg, e jo grek.
2. Herodoti (484 – 425 para Krishtit), në veprën e tij “Historia” thotë se në kohët më të lashta Greqia quhej Pellazgji, dhe se kur erdhën helenët në ato troje mësuan prej pellazgëve artin e punimit të metaleve, të ndërtimit dhe të shkrimit. Sipas Herodotit “Grekët mësuan nga Pellazgët artin e punimit të bronzit, të themelimit të qyteteve e të fortifikimeve. Akoma sot, muret e ngritur me masa të mëdha guri quhen ‘muret pelazgjike’, që në literaturën historike ndryshe quhen edhe “muret ciklopike”. Grekët përvetësuan perënditë pellazge. Herodoti, themelues i historisë, ka zbuluar në Dodonë të Epirit gjurmët e pellazgëve dhe se, sipas tij, banorët e atjeshëm flisnin një gjuhë që ai nuk e kuptonte. Kjo gjuhë ishte ilirishte.
Ndërsa duke folur për Etruskët, Herodoti thotë se ata e flisnin gjuhën e një populli të lashtë që banonte në vendet e Mesdheut, shumë më parë se të vinin grekët.
3. Tukiditi (460 deri 395 para Krishtit), historian trakas, shkruan: “Përpos disa përjashtimeve të vogla, banorët e Korintit ishin Dorët, një nga fiset ilire. Ata u shtynë në veri e në drejtime tjera, duke luajtur një rol të madh në përhapjen e kulturës në botë”. Sipas studiuesit të më vonshëm, Hans Krahe (1898 – 1965), gjuha të cilën e përdornin dorët nuk mund të shpjegohet me anë të greqishtes, por me anë të ilirishtes.
Po ashtu nga Tukiditi mësojmë se Durrësi u themelua nga fiset ilire të dorëve, në vitin 626 para Krishtit.
4. Plini i Vjetër (shekulli parë pas Krishtit) tregon se gërmat e alfabetit fonetik Pellazgët i kanë sjellur në Itali. Këtë e pohon edhe prifti italian Emidio Luzi më 1874, kur thotë: “pellazgët qenë banorët e parë të Italisë sonë. Erdhën tek ne të ndarë në fise të ndryshme, duke i dhënë çdo krahine emrin e kapedanit të tyre”.
5. Poeti i madh romak Virgjili (70 deri 19 para Krishtit) në veprën “Eneida” shkruan se “thuhet se banorët e parë të Italisë sonë ishin Pellazgët”.
6. Diodori i Siçilisë (90 deri 30 para Krishtit) na tregon se të gjithë poetët parahomerian e përdornin alfabetin pellazgjik.
ENCIKLOPEDITË BOTËRORE.
Ja se çka shkruan enciklopedia e Francës (1950) për Pellazgët:
“Pellazgët, popull fortë i lashtë që banonte në kohërat parahistorike në Greqi, në Arqipel, në bregdetin e Azisë së Vogël e të Italisë. Në përgjithësi konsiderohet se Trakët e lashtë, Frigët, Lidët, Karienët, Etruskët, Epirotët, Ilirët, Italianët dhe Shqiptarët e sotëm janë degët kryesore të pellazgëve”.
Enciklopedia e Madhe Greke, për shqiptarët shkruan kështu:
“Stërgjyshët e Shqiptarëve të sotëm, Pellazgët, kanë banuar që në kohët parahistorike në pjesën më të madhe të botës që njihej aso kohe, duke zhvilluar një qytetërim shumë të rëndësishëm dhe duke ngritur vepra me vlera të jashtëzakonshme”.
DISA MENDIME TË STUDIUESVE GJERMAN MBI VAZHDIMËSINË PELLAZGE – ILIRE – SHQIPTARE.
1. Studiuesi gjerman Franz Bop (1791 – 1867) konsiderohet si studiuesi i parë që vuri bazat e morfologjisë të gjuhës shqipe. Bop-i e vendosi gjuhën shqipe në familjen e gjuhëve pellazgjike, që më vonë njihet si familja e gjuhëve indo-evropiane.
Vepra e Bopit i shërbeu albanologëve tjerë: Franz Mihaloviq, Gustav Mayer, Nobet Yokl, Holger Pedersen etj.
2. Studiuesi tjetër gjerman, Gustav Mayer (1871 – 1948) për gjuhën tonë thotë: “Gjuha shqipe duhej të quhej “ilirishtja e re”, ashtu si greqishtja e sotme quhet “greqishte moderne”.
3. Johan Erik Thunmann (1746 – 1778) pohon: “Sidoqoftë, trashëgimia e arritur deri tek ne nga gjuhët e lashta ballkanike, si ilirishtja dhe trakishtja, ka lidhje të ngushtë me gjuhën shqipe. Kjo lidhje e dyfishtë mund të sqarohet vetëm duke pasur parasysh ekzistencën e raporteve midis Ilirëve dhe Trakëve”. Thunmann është një nga të parët studiues që vërtetoi se shqiptarët janë pasardhës të ilirëve.
4. Linguisti tjetër gjerman August Schleicher (1821 – 1868), në pemën e tij mbi gjuhët indndoevropiane (të hartuar më 1863), gjuhën shqipe e rendit në fillim të trungut.
5. Johan Georg von Hahn (1811 – 1869) në librin e tij “Studime shqiptare” i konsideron shqiptarët pasardhës të Ilirëve, bashkë me Epirotët e Maqedonasit, duke i lidhur këto popullsi me Pellazgët parahistorik. “Shqiptarët janë autokton meqë rrjedhin drejt prej Ilirëve, ashtu si edhe popujt e Maqedonisë dhe të Epirit, të gjithë pasardhës të Pellazgëve prehistorikë”.
6. Norbert Jokl (1877 – 1942), në studimet e tij për shqiptarët do të konstatoj: “Sidoqoftë vërejmë se trashëgimet linguistike që vijnë nga gjuhët e lashta të Ballkanit, si ajo e Ilirëve dhe e Thrakëve, janë të lidhur ngushtë me gjuhën shqipe”.
Ndërsa albanologu kroat Aleksandër Stipçeviq (1930 – 2015) në veprën “Ilirët” shkruan:
“Autori i parë që ia cilësoi ilirëve gjithë bregdetin adriatik lindor ishte Teopompo di Chio (shek. IV para Krishtit), sipas të cilit ilirët rronin që nga alpet deri te malet Akrokerane (sot Llogara), në jug të Vlorës dhe nga Adriatiku deri në Danub. Apiani, dy shekuj pas Teopompo-s e konfirmon tezën e tij, duke na treguar se grekët i quanin ilir popullsitë që banonin në Veri të Maqedonisë e të Trakisë, nga kufijtë e Kaonisë (Epir) e të Tesprocisë (Epir) e deri në Danub”.
NË FUND.
Dëshmia më e mirë se shqipja është pasardhëse e pellazgishtes dhe ilirishtes, është ruajtja e shumë fjalëve, të cilat edhe sot, pas 3000 viteve, shqiptarët përdorin po të njëjtat fjalë, ose me fare pak ndryshime në të shprehur. Fjalët që do t’i renditim më poshtë janë të shkrojtura nëpër sarkofage, urna, shtylla e të tjerë, të ruajtura nëpër muzetë e Italisë, Greqisë, Portogalisë, Shqipërisë etj. Shumë prej tyre i përmend edhe Homeri dhe autorët tjerë të lashtësisë.
Disa prej fjalëve pellazgo – ilire janë:
1. Ania.
2. Arno/ krijues apo sot ribëje.
3. Apa/ japa.
4. Arke/ arkë.
5. Avle/ avulli.
6. Fati.
7. Kaje/ qaje.
8. Gur.
9. Fimia/ fëmija.
10. Fe.
11. Feile/ falje.
12. Fela/ fale.
13. Mal.
14. Pyll.
15. Shi.
16. Ujë.
17. Yj.
18. Çeshme.
19. Pan/ panë apo shikuan.
20. Fis.
21. Farefis.
22. Tut/ frika.
23. Rinia.
24. Vuj/ vuaj.
25. Haire/ hajër.
26. Bene/ bëne apo bëje.
27. Eta/ jeta.
28. Iko/ iku.
29. Mnime/ ndihmë.
30. Po.
31. Jo.
32. Volkan.
33. Kalen/ ka lindur.
34. Le/ leu apo ka lindur.
35. Dio/ dioni apo dituri.
36. Diti/ dituri.
37. Veshna/ vreshta.
38. Leye/ leje apo lëre.
39. Mathi/ madhi.
40. Sceli/ shkeli.
41. Madonia/ madhonia apo madhëria.
42. Reze.
43. Uria.
44. Zot.
P.S.
Nuk pata kohë me shkru më pak!
