Para një shekulli shqiptarët ortodoks të rrethit të Strugës ende flisnin dhe frymonin në gjuhën shqipe.
Pas okupimit serb të tokave shqiptare të vitit 1913, filloi beteja e sllavizimit të kishave dhe manastireve ortodoks dhe mbajtja e meshës dhe liturgjisë në serbisht. Për pasojë fillon edhe asimilimi i ortodoksëve shqiptarë në rrethin e Strugës dhe jo vetëm.
Shqiptarët otodoks të Strugës tashmë të asimiluar kanë kërkuar që më 1941, në Tiranë të njihet nga qeveria fashiste e kohës, gjuha shqipe si gjuhë zyrtare në Strugë. 78 vjet para subjekteve politike shqiptare Paria e komunës së Strugës, së bashku me shqiptarin ortodoks Mitre Radozhda, kanë shkuar në atë ”kohë të Shqipërisë” më 1941, të kërkojnë nga qeveria e Tiranës të vendos gjuhën shqipe si gjuhë zyrtare.
Sot, pas 78 vitesh subjektet politike shqiptare krenohen me një ligj të gjuhëve që ata e quajnë ligji për gjuhën shqipe, që nuk është tjetër veç se përdorimi i gjuhës së 20% krahas sllavishtes. Krahasimi me kohën kur ortodoksët shqiptarë që kërkonin shqipen si gjuhë zyrtare me qëndrimet e kësaj klase politike kusarësh sot, është një tregues shumë i qartë i tradhtisë ndaj kauzës kombëtare.
Gatishmëria dhe kërkesat politike të kohës nga një pjesë e shqiptarëve ortodoks të Strugës, dëshmojnë sot për origjinën shqiptare të ortodoksëve të asimiluar nga shqiptarë në sllavo-maqedonas. Një dëshmi tjetër e gjallë në këto anë janë edhe fisi shqiptar ortodoks Tanasi (Tanaskoski) nga fshati Kalisht, ku pas luftës së ll bot. me presionin dhe propagandën e politikës sllave përmes sundimit të kishës serbe mbi klerin ortodoks në kishën e Kalishtit, ata u asimiluan dhe sot ndihen si sllavë.
Duhet përmendur këtu edhe një fakt sipas dëshmitarëve të kohës se gjyshi i nipërve Tanasi, xha Naumi (Naum Kalishti) nuk ka ditur mirë të flas sllavishten por fliste mirë shqipen e dialektit tosk! Pasardhësit e Naum Kalishtit fatkeqsisht sot ndihen si sllavë dhe jo shqiptarë. Një personazh tjetër i luftës për liri dhe identitet kombëtar shqiptar në rrethin tonë ishte edhe komandanti forcave kryengritëse shqiptare Milan Mato, një shqiptar ortodoks i cili në kordinim me udhëheqësit e shtetit të sapo formuar dhe të cunguar shqiptar, udhëhoqi kryengritjen e 1913, kundër pushtuesve serb deri në luftën e Petrinjës. Pas shuarjes së kryengritjes fillon asimilimi me pushtimin dhe sundimin serb mbi trojet shqiptare deri në vendosjen pushtetit të demonkracisë sllavo-maqedone me ”amin” të vasalëve shqiptarë të subjekteve politike.
Raste të asimilimit të identitetit kombëtar të shqiptarëve ortodoks ka gjithandej në regjionin e Ohër-Strugës. Kjo është një nga historitë e dhimbshme shqiptare ku identiteti fetar ortodoks shqiptar u shkri në atë sllav. Dhjetra raste të tjera si këto ka gjurmuar gazetari shqiptar Marin Mema, në kërkim të rrënjëve të humbura të shqiptarëve ortodoks. Raste këto që janë gjurmë të historisë sonë të dhimbshme të asimilimit të orkestruara dhe të ndërmarrë nga qeveritë e krajlëve të Serbisë dhe të partizanëve të “drudhe” Titos, për afro një shekull të sundimit të tyre mbi trojet tona./Medai Shaholli, Koha Jonë
