“GJUHA ËSHTË PASQYRA MË E QARTË E NJË KOMBI DHE E KULTURËS SË TIJ”
Eqrem Çabej
Përdorimi i fjalëve të huaja
Sipas disa studiuesve fjalët e huaja e pasurojnë gjuhën, sipas të tjerëve ato e prishin dhe prandaj duhen nxjerrë të gjitha nga përdorimi. Në këtë çështje duhet mbajtur një qëndrim i drejtë dhe i mbështetur shkencërisht. Disa nga fjalët e huazuara në gjuhën shqipe e kanë përcaktuar tashmë vendin e tyre.
Janë shumë fjalë që hyjnë në gjuhën shqipe, që nuk mund të zëvendësohen. Ndryshe këto fjalë hyjnë në kategorinë e ndërkombëtarizmave (fjalë a shprehje me prejardhje të njëjtë dhe me formë të ngjashme, që ndeshet në shumë gjuhë ose në gjuhët kryesore botërore). Disa prej këtyre fjalëve janë prej burimit grek ose janë formuar nga burimi i greqishtes, p.sh.: antonim, aritmetikë, atom, botanikë, fizikë, filozofi, fonetikë etj.;
Ndërkombëtarizma që janë të përbërë nga një element grek e një latin janë këto fjalë: astro-logji, astro-naut, astro-nomi, plani-metri, radio-grafi, radio-skopi etj. dhe fjalë nga një element latin e një grek janë: hidro-karbur, hidro-central, mono-nuklear, mono-plan, mono- valent etj.;
Shumë terma të sportit e kanë burimin nga gjuha angleze si: basketboll, futboll, hendboll, volejboll, sport etj.
Në dy dhjetëvjeçarët e fundit gjuha shqipe po përballet me huazime të shumta shkaku i ndikimit të rrethanave historike, globalizmit, emigrimit, arsimimit jashtë vendit, politikave të shkollimit dhe të punësimit, folësit dygjuhësh, dhe martesave të përziera.
Numri i termave të krijuar për të shprehur konceptet e reja që kanë të bëjnë me informatikën dhe me teknologjinë e informacionit vazhdimisht rritet, meqë vazhdimisht rritet numri i pajisjeve të reja të teknologjisë së informacionit dhe i programeve kompjuterike. Kompjuteri e printeri, disketa e kompaktdisku, interneti e uebi janë bërë pjesë e përditshmërisë sonë, po aq sa telefoni e televizori. Në qoftë se për disa fjalë si smog, marketing, internet; po ashtu fjalët, që kohët e fundit kanë një përdorim të madh, fejsbuk (facebook), viber (vajber), instagram, twitter (tuiter), watsapp (uatsap), etj. nuk mund të gjejmë fjalë në gjuhën shqipe, mirëpo nuk mund të thuhet edhe për fjalë të tjera të cilat mund t’i përdorim shumë mirë me fjalë shqipe si: workshop(uërkshop)-punëtori,punishte, abstract (abstrakt)-përmbledhje, on line (onlajn)-në linjë, chat (çat)-bisedë, bisedoj; live (lajv)-drejpërdrejtë, downlaud (dounlaud, dounlaudoj tekstin)-shkarkoj, select( selekt, selektoj)-përzgjedh, save (sejv, sejvoj) -ruaj, slajd, mouse (miu), browser (broëser)-kërkues, shfletues, file (fail)- dosje, skedë; link – vegëz, lidhëz; print, printoj-shtyp, botoj; font – tërësi shkronjash, shenjash grafike; trend-tendencë, partner -mik, shok, ortak; show (shou)-shfaqje, brand (brend)-markë, audience -publik, background (bekgraund)-sfond, badge (beixh)-teserë, simbol, shenjë; business (biznis)-tregti, afarizëm; cash (kesh)-para në dorë, para të thata, weekend (uikend)-fundjavë, copyright (kopirajt)-e drejta e autorit), display (displej)-shfaq, ekran, fashion (feshion)-modë, team (tim)-skuadër, ekip, break (breik)-pauzë, ndërprerje, pushim; gossip (gosip)-llafazan, thashetheme; mail (meil)-postë, boss (bos)-kryetar, shef; make up (mejk ap)-makiazh, party (parti)-festë, premier (kryeministër), backstage (bekstejxh)-pas të parit, në plan të dytë; relax (rileks)-pushim, staff (staf)-personel, ticket (tiket)-biletë, konsensus-marrëveshje, internet-rrjet, guida-drejtim, ok (okej)-mirë, puntatë-pjesë,seri, memo-kujtesë, involvoj-përfshij, lavastovile-enëlarëse, kreativ-krijues, tost-bukëthekëse, vakant-i lire, e shumë të tjera.
Këto fjalë dhe fjalë të tjera të huaja, që futen pa ndonjë kriter në gjuhën shqipe, sot po përdoren në të folmen e përditshme: ndoshta duke ndjekur “modën”, ndoshta për të shpëtuar nga izolimi e për të qenë sa më “In”.
telefoni e televizori.
Fjalët e huaja e prishin gjuhën shqipe kur ato përdoren pa nevojë. Ato mund të pranohen dhe të përdoren në ato raste kur sjellin një kuptim të ri, një nuancë kuptimore një ngjyrim emocionues ose stilistik, që nuk e japin mjetet e vetë shqipes.
Natyrisht, ndonjë gazetar, redaktor a përkthyes mund të mos e dijë, p.sh. që fjala mendësi dokumentohet në Kartotekën e leksikut të shqipes në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë që në vitet ’30 të shekullit të kaluar. Por, po të hapë Fjalorin e gjuhës shqipe, do ta gjejë dhe me metodat e teknikat leksikografike, i thuhet të parapëlqejë fjalën mendësi dhe jo fjalën e huaj mentalitet. Pra, nuk është kulturë gjuhe të përdorësh në kumtimin tënd një barbarizëm.
Huazimet e panevojshme që mund t’i zëvendësojmë me fjalë nga burimi i vetë gjuhës shqipe janë: mjedisor për ambient, thirrje për apel, të lumtë për bravo, zbukurim për dekor, i saktë për ekzakt, i rremë për fals, i njëjtë për identik etj.
Gjithashtu, fjalën e huaj mund ta zëvendësojmë me frazeologji të gjuhës shqipe, p.sh. ngul këmbë për insistoj, vë në jetë për realizoj, ka gisht për është i implikuar, vërej për konstatoj, i nxori bojën për e demaskoi, e bën qimen tra për ekzagjeron etj..
Çështja e pastërtisë së leksikut lidhet drejtpërdrejt me ruajtjen e gjuhës amtare, si tipar themelor i kombësisë, nga çdo përzierje e huaj, si edhe me kristalizimin e normave të gjuhës letrare në leksik.
Mevludin Mazreku
