“Në kuvendin françeskan tek Arra e Madhe ishin tepricat e fundit t’asaj çete dijetarësh e artistash françeskanë shqiptarë që dikur përbajshin nji Akademi të vërtetë Artesh e Shkencash, të pashpallun si e tillë. Tashma ishin zhdukë kolosat Patër Shtjefën Gjeçov, Patër Gjergj Fishta, Patër Pashko Bardhi, Patër Pal Dodaj, Patër Vinçenc Prendushi, Patër Martin Gjoka, Patër Anton Harapi, Patër Bernardin Palaj e Patër Gjon Shllaku; dergjej ndër burgje Patër Donat Kurti, ndërsa gjithnji në Kuvend tash ngrysëshin ditët e veta Pater Marin Sirdari, Pater Justin Rroka e Pater Benedikt Dema.
Patër Marin Sirdari ishte lindë në Bogë të Malsisë së Madhe, si edhe vllau i tij ma i vogël Dom Aleksandër Sirdari. Në moshë të vogël mbetën të dy jetima, pa babë e pa nanë. Kushrijt e tyne të largtë i muerën në Guci ku banojshin. Vorfnia e madhe i ngushtoi që t’i lypshin ndihmë hoxhës së Gucisë. Ai kur muer vesht se fëmijt ishin nga familje katolike, për mos me u ndrrue fenë, i uli në Shkoder dhe trokiti ndër institucione katolike. Në moshen 9-vjeçare Marinin e shtini në Kolegjën françeskane, ndërsa Lekën, rreth 5 vjeç, e vendosi në nji azil fëmijsh parashkollorë që mbajshin murgeshat servite. Patër Marini gjithnji e mbante ndër mend fëtyrën e atij hoxhës mjekërdendun, që e kishte çue në derë të fretënve, e nderonte kujtimin e tij dhe vazhdimisht thonte se Hoxha i Gucisë ishte kenë „nji shejt musliman shqiptar“. Kolegji françeskan ishte nji çerdhë e shqiptarizmit dhe, kur u rrit Marini, kërkonte të kishte si ideal jete Marin Barletin. Kryevepra e At Marinit asht „Skandërbegu mbas gojdhanash“, në të cilën përmblodhi mbetjet e fundit të kujtimeve popullore arbnore për heroin e Kombit. Ka shkrue edhe shumë artikuj studimorë në revistën „Hylli i Dritës“, si edhe episode të luftrave për indipendencë, të cilat i kishte jetue. Mbasi u lirue nga izolimi i burgut të Tiranës, aty në Kuvend jetoi pleqninë i shmnagun nga çdo punë, deri që i mbylli me qetësi shpirtnore ditët e veta.
Patër Justin Rrota. Në Kolegjën françeskane e kam pasë mësues. Sa e mërzitëshme bahej ajo gramatika e tij, mbasi ai nuk lëshonte pe as sa nji fije floku. Por edhe ne fëmijët talleshim tue folë gjuhën e Buzukut. E kam njoftë gjithmonë të sëmundë me dhimbjet e mdha të nervit trigeminis si edhe me paralizën progresive që e bante me ecë kaçul. Në Kuvend ruhej me kujdes nji foto e cila paraqiste „garën e vrapimit“ të tre fretënve shkepana me shkopij. Tre topallat ishin: Patër Gjergj Fishta, që kishte thye kambën n’inaugurimin e Fabrikës së çimentos, Patër Sebastjan Hila, kangëtar i përmendun me paralizë, si dhe Patër Justini. Gara ishte zhvillue në livadhin e madh, mbas kuvendit te Arres se Madhe dhe kishte fitue Fishta, se i bante hapat ma të mdhaj e ishte ma inatçi. Patër Justini, me gjithë sëmundjet që kishte, ishte nji puntuer i palodhun e që nuk e humbte kohën asnji minutë. Dikur paraliza erdh tue iu randue, aq sa nuk i vlente ma as shkopi për pështetje, por u mbante për murit. Kur kthente në karrigen pranë tavolinës së punës, aty e ndiente veten të forte. Si për çudi, sa më shumë që përparonte sëmundja tue i paralizue trupin, aq ma tepër vinte tue iu zhvillue gjuha e fjala. Na shkojshim shpeshherë gjatë ditës për me i ndihmue për ndonji nevojë që mund kishte ose vetëm me i largue mërzinë dhe gjithmonë mbeteshim gjatë aty me te, mbasi fjalët shkojshin tue nxjerrë njena-tjetren porsi qershijat prej koshit. Përditë lexonte shtypin, por jo si na tjerët: “Po shife njiherë këtu çfarë shqipje që shkruejn! Dy fjale shqip, katër turçe e katër frangisht! Në vend që t’ecim para, po ecim mbrapa”. Ndërkaq ai vetëm me gjuhësi merrej, shqyrtonte autorët që prej Gustav Meyer-it e deri te Çabej. Kishte disa studime të veçanta, p.sh. mbi „ë“-në etj. Përgjithësisht na tjerët që shkojshim aty nuk merreshim me gjuhësi si ai, prandej e ngucshim tue i thanë se gjuha nuk ecte simbas rregullave që i vendosin shkencetarët e paralizuem, sepse ajo ishte simboli i lirisë që printe si t’i tekej popullit. Atëherë ai, me gjuhën e mrepftë që kishte, hidhej në sulm tue i denoncue historjanët si mashtruesa e manipuluesa të ngjarjeve dhe se poetët ishin njerzit ma primitivë. Kur sëmundja iu randue, muerën nji katunar prej Troshanit, thirrej Llesh Biba, kryesisht për t’i shërby atij, por edhe me ba punë në kuzhinë. Kur at Justini i binte ziles, Lleshi i shkonte turr e vrap. Për nji arsye e për nji tjetër ata grindeshin bashkë shpeshherë. Nji ditë prej ditësh qe se po vjen prej Bajzet Patër Ciril Cani. Rrugës i ishte prishë sandalja dhe, përnji që hyn në kuzhinë, i kërkon Lleshit në se kishte ndonji thumb,
“Thumba don ti?” – e pvet Lleshi. – Un nuk kam, por në daç thumba, shko te Pater Justini, se ai ka nji kuti të madhe plot dhe në të gjitha masat”. Patër Cirili, me sandale në dorë, i shkon në dhomë e i thotë: “Patër Justin, të lutem m’i jep nga 5-6 thumba se m’asht prishë sandalja!” “Un thumba?! … Krygja e Krishtit kjoftë… E kush të ka thanë se un kam thumba?” Kur e muerëm vesht na tjerët, i thojshim: “Sa mirë ta bani katundari, prandej shtine edhe këtë ndër studimet tua gjuhësore.”
Zakonisht dhoma e tij vizitohej nga arsimtarë e profesora, sidomos të gjuhës, të cilëve u jepte shpeshherë dorshkrimet e veta pa u frigue se ato mund përfundojshin “të përpunueme” nën emnin e tjetërkuj… Kur ndokush ia thonte këtë, ai përgjegjej se njerzit me moral të shëndoshë nuk kishin si veprojnë ashtu. Nji ditë më dërgoi te njani prej atyne profesorave me i kërkue nji libër për pak ditë. Kur un u ktheva me te në dorë, Patër Justini e këqyri me habi të madhe se në faqen e parë libri kishte nji vrimë të madhe; kur e shikoi në f.100, gjet vulën e vet: „Shif, – më tha, – ky libër dikur ishte i imi dhe janë tash dy vjet që nuk e gjej.“
“Ti e paske harrue, – i thashë, – atë fjalën që thotë “asht i marrë ai që jep librin, por edhe ma i marrë ai që e kthen””.
E mbaj mend mirë se i jepte randësi dorëshkrimit të Gramatikës së Gjuhës Shqipe, të cilën e kishte pregatitë për botim dhe ia pat kërkue Instituti i Gjuhësisë në Tiranë. Nuk e dij se ku ka përfundue ajo vepër, si dhe shumë studime tjera tijat. Shkolla françeskane asokohe ishte në za për zotnimin e gjuhës latine klasike me profesorat e përmendun: Gjeçov, Fishtë, Marlaskaj, Prendush e sa e sa të tjerë. Por, përmbi të gjithë, shkëlqente Pater Justini, i cili kishte përpilue n’atë gjuhë nji libër me epigrame. Ai kje nji shkencëtar i vërtetë, që vetëm në tre muejtë e fundit e la gjuhësinë e, pa mujtë me lëvizë nga shtrati, e duroi sëmundjen deri që dha shpirt.
Patër Benedikt Dema paraqiste tipin ma të saktë të nji dijetari vullnet-çeliktë: gjithmonë kryeulun në studime. Në gjithshka kërkonte saktësinë, prandej na e thirrshim pedant, ndërsa në të vërtetë ai ishte enciklopedik. Gjithsesi thojshim për te se kishte vetinë me i ba të kapërthyeshme problemet e thjeshta. Ka punue shumë vjet për nji Fjaluer Enciklopedik pesë vëllimësh; për sa dime sot, na ka teprue pjesa e parë e atij fjalori. Ka shkrue shumë artikuj e përkthye ma shumë. Vepra ma e randësishme që na ka teprue prej tij asht libri At Gjergj Fishta ku përmbledh shumë shkrime për njohjen e vlersimin e Fishtes si dhe bibliografinë ma të plotë e ma të saktë të këtij shkrimtari. Deri në 1967 kaloi nji jetë të qetë mbrenda Kuvendit françeskan, ku i vetmi argëtim i tij kje njohja e të panjohunave. Kur u mbyllën përfundimisht kishat e monastiret, ai u strehue te nipat e vet dhe vdiq, siç duket, nga nji semundje e shkaktueme nga pamundësia për të vazhdue ma gjatë jetën e qetë të bibliotekave.
Me riorganizimin e Provincës gjendja ekonomike erdh e u përmisue shumë dhe kështu u vendos që të kujdesoheshim për mbajtjen e fretënve të burgosun: këtë detyrë, posë tjerash, ma caktuen mue.
N’atë kohë ishin gjithnji në burg edhe 12 fretën të shpërndamë që nga kampi i Tepelenës për të internuem e ndër kampet e punës: Bedeni nr.2, Ura Vajgurore, Ura e Bonos, Kafaraj, Levan Fier e Karavasta, Rinas, Tiranë (Kombinati i mishit e Sanatoriumi), si edhe në Burgun e Burrelit. Vetëm At Marin Sirdari ishte gjithnji ndër dhomat e izolimit te Tiranes, ku nuk mund e takojshim as me i dhanë kurrfarë ndihme.
N’atë kohe komunikacioni mungonte fare. Deri në Tirane gjindej autobus, por mandej duhej prite në rrugë të madhe kur të kalonte ndonji kamion; shpresa mbetej vetëm te zemra e shoferit që duhej pague bujarisht, përndryshe mbete në rruge të madhe ditë e ditë e ndoshta edhe net me shi, erë e të ftohtë.
Në Tepelene ishin të internuem At Viktor Volaj e At Ferdinand Pali. Nji ditë bana me shkue Shkodër-Tiranë. N’e nesret Tiranë-Vlorë. Teshat i lashë te Motrat Servite: ishin nja pesë, të cilat përveç punës qepje rrobash, mbajshin edhe nji azil fëmijësh parashkollorë. Nanë Tereza Manovi ishte nji prej atyne grave burrnesha të rralla që me autoritet, me dije, me virtyte ua kalojnë edhe burrave. Në sajë të autoritetit të saj ai kuvend murgeshash kishte mbetë nji oazë e lulzueme e Kishës Katolike shi në djep të komunistave ma të egër shqiptarë: në Vlonë. Ajo nuk dinte gja për ata dy freten t’internuem në Tepelenë, por më dha drejtim se kah shkohej. Fjeta atë natë në skelë te shtëpia e Dom Mark Vasës, krejt buzë detit, tashma e shndërrueme në hotel. N’e nesret dola në rrugë e pata fat me nji kamion që po bante rrugën e Salarisë. Gjatë rrugës shoferit kureshtar nuk i kallzova se ishem klerik, por se po shkojshem me takue nji familje t’afërme e dashamirëse t’internueme në Tepelenë. Mbas disa orë udhëtimi, ai më tha: „Ky asht kampi i të internuemve. Don të flejsh sonte këtu?” “Jo, – i thashë, – po të kem mundësi kthej sado vonë.” “Mbasi të ngarkoj qymyr në Memaliaj, të pres ketu.”
U çudita. Mbi nji kodrinë, kundruell Kalasë së Ali Pashë Tepelenës, aty në Grykë të Bënçës ishin katër kazerma të mëdha, të ndërtueme pak vjet para prej ushtrisë italiane. Aty banojshin familjet e internueme, kund 2500 vetë: pleq, gra e fëmijë. Më hini trishtim i madh kur iu avita derës së rrethimit. Kërkova Ferdinand Palin. Mora përgjegje se Ferdinandi ende nuk ka kthye prej Bënçës, por tash duhet të vijë me dru. Ndërsa prita, kalojshin t’internuem dhe më pvetshin. Të tanë e njifshin, sepse ai ishte frati i të gjithëve, i të krishtenëve dhe i myslimanëve. Kur ishin të sëmundë ose kur vdisnin, ai lutej dhe bante ritet fetare me përshpirtninë ma të madhe pa dallue kurrkënd, tue thanë: „Zoti e shef hallin tonë e pastë mëshirë për ne!“ Dikur At Ferdinandi erdh me nji dru në krah e nji shkop në dorë. U përqafuem me dashuni, por mandej, kur i dhashë ato pak tesha e ushqime, ai filloi me bërtitë: „Pse kaq pak? A e sheh se jam gjysë i zdeshun e gjithmonë i untë?“ Ai kishte arsye me bërtitë, mbasi ishte e para herë mbas 6 muejsh që ai po kishte nji ndihmë, por edhe un kishem arsye, mbasi nji rrugë aq e gjatë e pasigurtë për komunikacion nuk mund merrej me ma shumë tesha se 10 kg. Mandej po me atë shteg un në kthim do të ndalesha edhe tek Ura Vajgurore e tek Ura e Bonos e në Levan. I tregova se tash e mbrapa kishim caktue nji ndihmë të vogël mujore për secilin.
At Ferdinandi më tha:
-Nuk kam shka me të porositë ty, mbasi ti i ke provue vetë në shpinë tande burgjet, punën e randë e urinë e pafund. Të gjitha ushqimet që hamë janë të prishuna: orizi me kryma, buka e makaronat e mykuna, preshët e patatet të kalbuna. Zoti e din, por nganjiherë shkon mendja keq e dyshojmë se janë edhe të helmatisuna. Mendo se pak javë para kanë dekë në këtë kamp 83 fëmij të vegjël: mbrenda 4-5 ditve të gjithë! Kjajmë e nuk mund flasim. E shka asht ma zi: kur vijnë ata të partisë me na ba konferenca na duhet të rrahim shuplaket e t’i urojme jetë e shëndet atij që na mundon!
-Un përpiqem me tanë kujdesin tim për ju, por kush ma ven veshin mue? – thashë. – Jam e mbramja birë e kavallit.
Gjatë këtyne vjetëve nuk kam festue as Pashkë as Këshndella me vllazënt në Kuvend, përse merrshem shtegun me tesha në krah për me mujtë me i ngushëllue sadopak fretënt e burgosun që shkriheshin fuqish ndër kampet e punës së detyruar.
Nji herë, kur shkova në Tepelenë me pa At Viktorin, po më thonë se asht transferue në Vlonë. Kur ktheva në Vlonë, e kërkova: nji pjesë t’internuemve që punojshin i kishin pru aty për me ndërtue nji burg. Nuk lejojshin me i takue pa nji autorizim të Degës Punëve të Mbrendshme. N’atë kohë mungonte kryetari dhe si i parë ishte zv.kryetar Dul Rrjolli, i cili kishte fitue disa hyje ma tepër ndër spaleta. Më thanë se gjindej shpesh në nji klub ushtarak të Degës. Aty e gjeta. Kur më pa, u çue në kambë, më përqafoi ndër sy të gjithë atyne tue thanë të madhe:
-Po shka dreqin lypë Zef Pllumi këtu në Vlonë?
Dreq! O Dreq!
Atëherë un i thashë se me të vërtetë kishem ardhë në Vlone me kërkue nji dreq, edhe me gisht i rashë në gjoks. Ai më shtini krahin e duelëm jashtë tue shëtitë nëpër rrugën kryesore të Vlonës, edhe i ramë atij sheshit nja tri-katër herë deri që u err.
-A ke ku flen këtu në Vlonë?
-Po, – i thashë, – ka xanë nji vend atje në skelë te shtëpia e Dom Mark Vasës.
-Ai hoteli i vogël buzë detit?
-Po.
-Shka keni lanë pa ba ju kleri katolik, deri aty sa me xanë ma të mirin vend në Vlonë, që mos me kalue as miza pa e dijtë ju! E mandej thoni: „Jo, na nuk jemi kenë kurrë agjenturë!“ Po agjentura nuk ka briena tjerë. Më vjen keq se na muerët në qafë edhe Tukun, që asht kenë shoq kaq i mirë. Po Marini ku asht?
-Asht në Tiranë i izoluem.
-Nuk asht kenë burrë i keq, por gaboi që hini në politikë. Ç’i duhej atij, apor sa me fikë Tukun e vedin! Kur nieri s’e njeh politikën, largoju, nuk të duhet gja. Politikën e ban vetëm Partia!
Kur u ndamë, më porositi që me u takue përsëri aty n’at klub n’e nesre, në orën 10, e prej andej me shkue ku punonte At Viktori.
N’e nesret shkova herët me marrë teshat që kishem lanë te motrat murgesha e u kallzova se do të më shoqnonte Duli aty në kamp të punës. Ato më pveten se ku njifeshem me Dulin e un ua kallzova krejt ngjarjen e Kuvendit e të burgut, megjithkëta u thashe se m priti aq mirë sikur t’ishim miq krejet. Mora teshat e n’orën 10 prej klubit u nisëm bashkë me Dulin me shkue tek At Viktori. Rrugës më pveti se shka bajshem tash. Kur un i thashë se ishem në Kuvendin françeskan, ai m’u suell:
-Po a kurrë nuk don me i lanë marrinat ti? Në të folun e në paraqitje dukesh si djalë i mendshëm, por për kah punet je krejt budall. Hiqu atyne marrive tash. Hin në nji punë, çil familje e jeto si të gjithë njerëzit. Po ta tham un se si klerik nuk ke me pasë kurrgja në rregull: ke me dekë tue shtri dorën si lypsar i keq. A e mendon ti këtë a jo? Njerëzit sot nuk besojnë ma: ata pak që besojnë ka me i skjarue Partia e ti do të mbetesh vetëm, pa kurrkënd, mos me të kqyrë as vllazënt tu! Më ndigjo mue. Nuk asht vonë.
Kur mbrrijtëm aty në kamp të punës, Duli foli me ata oficerat që i ndejën gatitu. U tha që ta thirrshin At Viktorin aty m’anesh me u takue me mue e me i marrë ato tesha të cilat, u tha, i kam kontrollue unë. Mandej m’u suell mue:
-Rri sa të duesh me te. Kur e ke mendjen me kthye në Shkodër?
-Në gjetsha makine, edhe sot.
-Udha e mbarë, por shtini në krye fjalët e mia: gabimi i parë falet, por të dytin e paguen shtrejt me jetë.
U falëm bashkë e u nis.
Mbasdite kur u ktheva te murgeshat e u kallzova se ishem takue me At Viktorin, ato më thanë se e kishte marrë vesht tanë Vlona dhe se i kishin porosite me m’u ruejtë mue, mbasi kishem shëtitë krah për krah me Dulin që asohere ishte i parë në Degën e Mbrendshme, dhe as komunistat nuk e dojshin mbasi ishte shkodran.
Gjatë këtyne vjetëve më ka rastise me i shëtitë pothuej të gjitha kampet e Shqipnisë e me hjekë aq keq sa nuk besohet: sa net dimnit i kam fjetë jashtë, para telave të kampit! Megjithkëta, çdo vuejtje e kam ba me andje, pa u kursye, mbasi un e dijshem ma mirë se çdokush shka don me thanë burg e vuejtje. Faleminderës Zotit edhe ndë të gjitha këto vuetje çfrynte kanjiherë ndonji ças i kandshëm humoristik. Mbaj mend se kur u takova me Patër Aleksin në Kampin e Kafarajt e pveta se për shka kish nevojë ma urgjente për t’ia plotsue. Më tha se i duhej nji fletore vizatimi, në rasë se gjindeshin kund, edhe nji laps Nr.1
-Gjithnji të bjen ndër mend me vizatue edhe këtu në knetë?
-N’daç me më shpëtue prej punës së randë, m’i dërgo me postë, që të më vijnë sa ma parë. Mos e harro punën që kemi ba në Beden e në Maliq: gadi-gadi aty hinë edhe Kafaraj e tjera kampe pune.
-Jo, nuk kam si i harroj.
-Shikjo, mue më ka dale zani si piktor, sepse nji polic m’a gjet në fletore, gjatë kontrollit, nji skicë, si karikaturë, dhe më pveti: ti e ke bërë këtë? Un iu përgjegja: po. Mbas disa kohe më pruni nji foto të babës së tij dhe un ia punova. Atij iu pëlqye shumë, por kur e muer më tha: mos i thuej kujë. Mbas nja tri ditësh vjen një shok i tij dhe më thotë: “Sa bukur ia kishe pikturue atij shokut tim foton e babës! Ma ban edhe mue nji si atij”. Tue i punue njanit e tjetrit polic, më ka mbarue fletorja dhe lapsi. Gjindem ngusht se ai polici i brigadës sime më kërkon që t’i baj nji pikturë të babës e, kur un i përgjegjem se s’kam letër as laps, ai vazhdon: hajt, filloje nji herë! Po un nuk kam me çka t’ia filloj e ai gjithnji “filloje, filloje”.
Kur ktheva në Shkodër, i lypa nji mikut tim piktor fletore vizatimi dhe nji laps karboni, të cilat ia dërgova me postë sa me i lehtësue vuejtjen e randë. Sa herë e kam pvetë vedin: A thue artet e bukura u zhvilluen në kohën skllavopronare, kanë dalë për me i lehtësue vuejtjet?”
