Me një ceremoni madhështore, më 12 shkurt të vitit 1918, është bërë varrimi i Ismail Qemalit.
E gjithë popullsia e Vlorës ishte mbledhur në Skelë. Në orën 10:00, paradite trupi pajetë i Ismal Qemalit, nga ndërtesa e Komandës së “Base Novale” është vendosur mbi shtratin e topit. Që aty, korteu i madh është nisur drejt qytetit.
Nga Peruxha, trupi i pajetë i Ismail Qemalit, i cili pas vdekjes është balsamosur, i shoqëruar nga djemtë e tij, është nisur drejt Brindisit. Aty është vendosur mbi luftanijen italiane “Alpino” dhe ka arritur në Vlorë në mbrëmjen e 10 shkurtit 1919. Atë natë arkivoli është vendosur në komandën ushtarake italiane, që ndodhej në skelë. Aty ka qëndruar dy ditë.
Ceremonia e varrimit është kryer dy ditë më pas, ditën e mërkurë më 12 shkurt 1919. Përcjellja e trupit nga skela ka filluar në orën 10.00 paradite. Aty ishin të grumbulluar gjithë popullsia e Vlorës, si edhe reparte ushtarake italiane me bandën e tyre muzikore. Kortezhin e kanë prirë 12 kurora lulesh të dërguara nga populli i Vlorës, organet e qarkut e të krahinës së Vlorës, shkollat fillore të qytetit, qyteti i Fierit, shoqëria “Djelmoshat e Vlorës”. Një nga kurorat ishte e gazetës “Kuvendi”, në të cilën është thënë: “Ismail Qemal Vlorës! Diplomatit të vlerët”. Edhe në këtë formulim shihej censura italiane, e cila lejonte që Ismail Qemali të nderohej jo si patriot, as si Ati i Pavarësisë së Shqipërisë, por si “diplomat i vlerët”.
Kur kortezhi është nisur nga skela për në qytet, në krye kanë qëndruar anëtarët e shoqërisë “Djelmoshat e Vlorës”, që kanë mbajtur kurorat. Pas kurorave, kanë qenë anëtarë të tjerë të “Shoqërisë djaloshare”. Pas tyre, banda ushtarake ka ekzekutuar melodinë e përmortshme “Jone” të kompozitorit italian Petrella. Më tutje, një grup ushtarësh të regjimentit të 86, si dhe një repart italian mitraljerësh. Pas tyre, karroca që ka mbajtur arkivolin e mbështjellë me flamurin kombëtar. Karrocën e kanë tërhequr gjashtë kuaj të murrmë. Anës karrocës kanë ecur dy rreshta ushtarësh. Më pas, kanë qenë hoxhallarët. Pas tyre tre djemtë e Ismail Qemalit. Pastaj, ka qenë gjenerali Settimio Piacentini, kundëradmirali Lubetti, autoritetet ushtarake e civile të krahinës, parësia e qytetit dhe e qarkut, qytetarët, nxënësit e shkollave fillore të qytetit dhe një tufë ushtarësh kalorësie.
Duke ecur me hap të ngadalshëm, kortezhi i përmortshëm ka arritur në qytet. Atë ditë, siç ka thënë korrespondenti i gazetës “Kuvendi”, Vlora ka qenë në zi. Tregu ka qenë i mbyllur. Në dyqane kanë qenë ngjitur letra nekrologjie me rrip të zi anash, ku është shkruar: “Zi kombëtare për të madhin patriot Ismail Qemalin.” Duket se flamurin kombëtar të ndaluar nga komanda e pushtimit, qytetarët vlonjatë e zëvendësuan me nderimin nëpërmjet shpalljeve nekrologjike për Ismail Qemalin, “patriotin e madh”.
Nëpër dyert dhe dritaret e shtëpive, siç ka shkruar korrespondenti, kanë dalë gra dhe vajza, për të nderuar “Plakun e Shqipërisë”, disa nga të cilat e kanë njohur në rini. Kur ka arritir në tregun e qytetit, kortezhi është ndalur. Aty janë mbajtur dy fjalime të përmortshme. Mbi ceremoninë e varrimit ka dy burime historike – një nga autoritetet ushtarake italiane të pushtimit, tjetrën nga kujtime qytetarësh vlonjatë të atyre kohëve.
Në lidhje me këtë ceremoni, gjenerali S. Piacentini i ka raportuar Ministrisë së Jashtme të Romës po atë mbrëmje: se anija luftarake “Alpino” arriti në skelë mbrëmjen e ditës së hënë më 10 shkurt 1919; se më 12 shkurt ora 10.00 paradite u krye ceremonia e varrimit; se arkivoli me trupin e Ismail Qemalit u nis nga skela në orën 10.00 paradite; se sipas programit të parashikuar, mori pjesë batalioni i këmbësorisë së ushtrisë italiane me muzikë e flamuj.
Ai ka nënvizuar se nuk ka pasur “asnjë flamur shqiptar, përveç atij që mbulonte arkivolin. U mbajtën dy fjalime nga paria shqiptare, të cilat, theksonte gjenerali italian, më ishin bërë të njohura më parë (sigurisht për t’i censuruar – F. B.). Pjesëmarrja ishte e madhe. Rregulli qe maksimal. Nuk pati asnjë incident.”
Autori R. Fallaschi, i cili ka botuar relacionin e S. Piacentini-t, ka shënuar: “mbushesh me hidhërim mbi varrimin e Ismail Qemalit, kur mendon se në qytetin e tij të lindjes, ku vetëm gjashtë vjet më parë patrioti i madh shpalli pavarësinë e Shqipërisë me entuziazmin e kombit dhe me pëlqimin e Italisë, tani ai nderohej jo nga ushtarë të vendit të tij, por nga trupat ushtarake italiane e që i vetmi flamur shqiptar i pranishëm ishte ai që mbulonte arkivolin e tij.” Pjesë nga ditari i komandës italiane në Vlorë.
Edhe pse aty ka munguar ushtria shqiptare, në orën e varrimit, tërë popullsia e qytetit dhe e rrethit ka qenë e rreshtuar anës rrugës nga skela në Kaninë nga ka kaluar arkivoli, ndërsa fshatarët kanë mbushur dhe kodrat. Sipas dëshmitarëve, nga mizëria e fshatarëve, kodrat janë dukur si koshere bletësh.
/TV Malisheva
